نوزاد بلافاصله بعد از تولد وارد محیط خارجی می‌شود کـه این محیط به مراتب از محیط قبل از تولد وسیعتر است. در این محیط انسان مجموعه‌ای از عوامل گوناگون مادی و معنوی روبرو می‌شود که به نحوی از انحاء در رشد جسمانی و روانی کودک مؤثر هستند.عوامل مادی از قـبیل آب و هوا، نور، حرارت، […]
نوزاد بلافاصله بعد از تولد وارد محیط خارجی می‌شود کـه این محیط به مراتب از محیط قبل از تولد وسیعتر است. در این محیط انسان مجموعه‌ای از عوامل گوناگون مادی و معنوی روبرو می‌شود که به نحوی از انحاء در رشد جسمانی و روانی کودک مؤثر هستند.عوامل مادی از قـبیل آب و هوا، نور، حرارت، مسکن، خوراک و پوشاک و… می‌باشند. از جمله عوامل فرهنگی نیز زبان، آداب و رسوم، اعتقادات، قوانین و مقررات را می‌توان نام برد.
عوامل محیطی انسانی، مجموعه عواملی هستند که به طور مستقیم به وسیلۀ انسان و عامل انسانی برای کودک مطرح مـی‌شوند و از مهمترین عواملی هستند که در رشد و تربیت کودک نقش عمده و اساسی را ایفا می‌نمایند. در روانشناسی و تعلیم و تربیت از این محیط است که بیشتر سخن به میان می‌آید و مورد بحث و بررسی قرار گرفته می‌شود. مـهمترین عـواملی مـحیطی انسانی عبارتند از: محیط خانواده، مـحیط هـمسالان، مـحیط مدرسه و محیط اجتماع.
- محیط خانواده:
دوران کودکی انسان به طور کلی بیشتر از دوران کودکی حیوانات است و کودک در مدت زمان تقریبا طولانی نیازمند مـراقبت‌ها و نـگهداریهای خـانوادگی است.بنابر این کودک بیش از هر محیط دیـگری تـحت تأثیر محیط خانوادۀ خود است. رشد جسمانی و روانی کودک خصوصا در سال های اولیۀ کودکی تا حدود زیادی تحت تأثیر مـحیط خـانوادگی و شـرایط زندگی پدر و مادر است.امکانات و وسایل بهداشتی و رفاهی خانواده تأثیر بـسزایی در رشد جسمانی کودک می‌گذارد و در عین حال امکانات و بضاعت‌های فکری و فرهنگی خانواده نیز در رشد روانی کودک نقش مهمی را ایـفا مـی‌کند و ایـن اهمیت تا بجایی است که می‌توان گفت مایۀ اصلی شخصیت هـر فـرد در آینده بطور عمده‌ای در دوران کودکیش فراهم می‌گردد. روش زندگی فرد، دین و آئین فرد، نحوۀ برخورد بـا مـسائل و نـگرش نسبت به دنیا تا حدودی توسط خانواده تعیین می‌شود.
اکثر گرفتاری ها و ناراحتی ها و ناهنجاری های افراد ریـشه در دوران کـودکی آن ها دارد. انواع و اقسام رفتارهای نابهنجار و بیماری های عصبی و روانی، در کودک تا حدود زیادی تحت تأثیر تـربیت خـانوادگی بر او عارض می‌شود.
اولیای اسلام در ربط با اهمیت خانواده توصیه‌ها و سفارشات فراوانی دارنـد و ایـن تـا به جایی است که پیغمبر اکرم (ص) فرموده‌اند: «هر کودکی بر اساس فطرت الهـی (دین اسـلام) متولد می شود ولی این پدر و مادر هستند که او را به یهودیت و نصرانیت گرایش می‌دهند و از راه فطرت منحرف مـی‌سازند» یـعنی اهمیت خانواده تا به آنجاست که می‌تواند بر فطرت و غریزه از پیش تـعیین شـده کـژی و کاستی بوجود آورد و آنرا از مسیر درست خود منحرف سازد.
- محیط مدرسه
بعد از خانواده،مدرسه دومین و مـهمترین مـحیط اجـتماعی است که کودک در آن وارد می‌شود. کودک تا قبل از مدرسه در محیطی رشد یافته کـه از هـمه گونه آزادی برخوردار بوده و بیشتر ایام خود را به بازی گذرانده و بیشتر توجهات اعضای خانواده را به خـود جـلب می‌نموده است. اما اینک به محیط انسانی وارد می‌شود که از یک نظم اجـتماعی مـعینی برخوردار است و در این محیط است که مـی‌بایست اولیـن آداب زنـدگی اجتماعی را بیاموزد. در این محیط دیگر برای اولیـای مـدرسه تنها او نیست که باید مورد توجه باشد بلکه تمامی کوکان هم‌سن و سال او یـکسان مـورد توجه و اهمیت قرار می‌گیرند لذا بـتدریج کـودک فرا مـی‌گیرد کـه خـواسته‌های خود را کنترل نماید و راه همکاری را بـرمی‌گزیند تـا در این محیط جدید زندگی مطلوبی داشته باشد.
.
بنابراین محیط مدرسه از جمله عـوامل مـهمی است که در رشد جسمانی و روانی کـودک تأثیرات بسیار می‌گذارد. اولیـای مـدرسه اعم از مدیر، ناظم، معلمان، مـربیان تـربیتی و حتی مستخدمین مدرسه از جمله عناصری هستند که در محیط مدرسه، در رشد کودک نقش مـهمی را ایـفا می‌کنند. مع الوصف هیچ عـنصری از عـناصر مـدرسه نمی‌تواند همانند مـعلمان و مـربیان اهمیت داشته باشد.
.
مـعلمان و مـربیان خصوصا در دورۀ ابتدایی و راهنمائی الگوی ویژه‌ای برای کودک می‌گردند و دانش آموزان کلیۀ رفتارهای آنـان را سـرمشق قرار می‌دهند و شخصیت خود را با شـخصیت آنـان منطبق مـی‌سازند و و رفـتار و حـرکات و سکنات آنان را دلیل و مـعیاری برای رفتار خویش مطرح می‌سازند. بنابراین می‌توان گفت که تأثیر معلمان و مربیان حتی شدیدتر و فـزونتر از تـأثیر خانواده و یا دیگر عوامل محیطی اسـت.
- محیط همسالان:
برای هـر فـرد انسانی در هر سن و سالی که باشد، گروه های سنی مشابه الگو و نمونۀ خوبی برای رشد و تربیت است. کودکان از همان سال های اولیه چه به طور مستقیم و چه غیرمستقیم تحت تأثیر گروه های هـمسال خـود قرار می‌گیرند و این گروه ها از همان ابتدا در تشکیل خود پنداری یا تصور از خود (concept Self) کودک سهیم می‌باشند. زیرا کودک دائما در حال ارزیابی خود از جهات هـوش، مـحبوبیت، صداقت و احساس مسئولیت و غیره از نـظر گـروه همسال خود می‌باشد.
البته در دورۀ نوجوانی و بلوغ گروه همسال ویژگی خاصی پیدا می‌کند و این گروه ها از تنوعات زیادی برخوردار می‌شوند. گروههای سنی در این دوره مـی‌تواند بـر حسب انواع فرهنگی، هـنری، اعـتقادی، سیاسی، ورزشی، علمی و… تقسیم شود. در این دوره گروه برای اعضا نقطۀ اتکای مهمی محسوب می‌شود زیرا به نوجوان و جوان کمک می‌کند تا استقلال و آزادی خود را در خانواده به دست آورد و راه خود را به عـنوان یـک فرد بالغ پیدا کند.
اهمیت افراد همسال در سنین بزرگسالی و پیری نیز بر کسی پوشیده نیست. بنابراین می‌توان چنین نتیجه، گرفت که هر فرد انسانی در هر مقطع سنی که باشد تـحت تـأثیر محیط هـمسالان خود قرار دارد. در رابطه با اهمیت رفیق و کسانی که با انسان معاشر و همراه هستند پیغمبر اکرم (ص) می‌فرماید: «هر انسانی از دین و روش دوست و همنشین‌اش پیروی می‌کند»
- محیط اجتماع:
کلیۀ عناصر اجتماع غیر از خانواده و مـدرسه از جـمله عواملی مهم دیگری هستند که در رشد کودک مؤثر می‌باشند. این عناصر عبارتند از: راهـبران جـامعه، وسـایل ارتباط جمعی، مردم کوچه و بازار، اماکن عمومی و مساجد و… نوع حکومت و جهت‌گیری های سیاسی و اقتصادی و افرادی کـه رهبری جامعه را به عهده دارند در رشد جسمانی و روانی افراد آن جامعه تأثیرات فراوانی دارد. در این رابـطه امام علی (ع) حتی تـأثیر رهـبران را از تأثیر خانواده و پدران بیشتر بیان می‌فرماید: «مردم به رهبرانشان بیشتر شبیه‌اند تا به پدرانشان»
امروزه وسایل ارتباط جمعی اعم از رادیو و تلویزیون و مطبوعات نقش بـسیار حساسی را در تعلیم و تربیت و رشد کودکان و نوجوانان هر جامعه‌ای ایفا می‌کند، خصوصا رشد روحی و روانی کودک در دنیای امروز بستگی زیادی به این وسایل ارتباط جمعی پیدا کرده است. مساجد به عنوان پایگاه های اعـتقادی، سـیاسی و حتی نظامی نقش مهمی را در رشد کودکان و نوجوانان می‌توانند ایفا نمایند و خصوصا آن که در بعد از انقلاب اسلامی این نقش ویژۀ مساجد همچنان که در صدر اسلام بوده است، بخوبی نشان داده شده است. امـاکن عـمومی نظیر پارک ها، سینماها و تفریحگاه های عمومی نیز در رشد و تعلیم و تربیت کودک و نوجوان از اهمیت کمی برخوردار نیستند. مردم کوچه و بازار از قبیل کسبه، پلیس و… نیز هر یک به نوعی در رشد انسان سهیم مـی‌باشند.
نویسنده این مطلب :
