هرچند که هدف اصلی آموزش و پرورش را ایـجاد دانـش ها،مـهارت ها و توانایی های تازه و خصائل پسندیده در دانشآموزان و دانشجویان دانستهاند، کاهش و حذف رفتار و اخلاق ناپسند در پرورش یابندگان نیز از جـمله وظایف مهم معلمان و پرورشکاران به حساب میآید. مسائل انضباطی دانشآموزان در کلاس درس و مـحیط آموزشگاه از […]
هرچند که هدف اصلی آموزش و پرورش را ایـجاد دانـش ها،مـهارت ها و توانایی های تازه و خصائل پسندیده در دانشآموزان و دانشجویان دانستهاند، کاهش و حذف رفتار و اخلاق ناپسند در پرورش یابندگان نیز از جـمله وظایف مهم معلمان و پرورشکاران به حساب میآید. مسائل انضباطی دانشآموزان در کلاس درس و مـحیط آموزشگاه از جمله مسائلی اسـت کـه برای مسؤولان آموزشگاه، نگرانی های زیادی ایجاد میکند، و مدت زیادی از وقت آن ها را به خود اختصاص میدهد. بعضی اوقات مسائل انضباطی به درجهای از شدت و وخامت میرسند که بخش اعظم اوقات آموزشی معلمان صـرف حل و فصل این مسائل میشود.
- روشهای مثبت کـاهش رفتار
بهطور کلی رفتارهای نامطلوب دانشآموزان را از دو راه میتوان کاهش داد:
1- جانشین ساختن رفتارهای مطلوب به جای آن ها و لذا کاستن غیرمستقیم رفتارهای نامطلوب
2- کاهش دادن مستقیم رفتارهای نامطلوب.
به روش هایی که در مورد اول بـه کـار میروند، روش های مثبت کاهش رفتار گویند، زیرا در همۀ این روش ها تقویت مثبت به کار میرود. روش هایی که در مورد دوم به کار میروند، روش های منفی کاهش رفتار نام دارند، زیرا این روش ها دارای عوارض منفی هـستند. از آنجا که عنصر اصلی روش مـوردبحث، تقویت مثبت است، بـاید هـنگام استفاده از این روش تمام تـوصیههایی استفاده از روش تقویت مثبت رعایت شوند. معلم بدین منظور میتواند از تـقویتکنندههای مـختلف بـه ویـژه از تـقویتکنندههای شرطی، مانند نـمره، سـتاره و جایزه، و تقویتکنندههای اجتماعی، مـانند تـشویق، لبخند و ستایش استفاده کند. فرض روش اول این اسـت که اگر دانشآموز به انجام رفتار مطلوب تـازهای بـپردازد و به خاطر این کار تقویت دریافت کند، به تدریج این رفتار مطلوب را جانشین آن رفتار نامطلوب قبلی خواهد کرد.
1- تقویت رفتارهای دارای فراوانی کم:
بعضی از رفتارهای دانـشآموزان اگـر بـا فراوانی کم انجام شوند، مطلوبند، اما اگر به میزان بیش از حـد نـیاز انجام گیرند، نامطلوب یا مضر هستند. دانشآموزی که با سرعت خیلی زیاد تکالیفش را انجام میدهد و در نـتیجه آن ها را بـد خط و ناخوانا مینویسد، باید وادار شود تا آهسته و خوشخط بنویسد. یا دانشآموزی کـه در بـحث کـلاسی پرحرفی میکند و فرصت صحبت را از دیگران میگیرد، باید تقویت شود تا کمتر حرف بزند تـا دیـگران هـم بتوانند در بحث شرکت کنند.
در این روش، تقویت باید به پاسخ هایی که بـه تـعداد کمترین داده میشوند، وابسته شود. برای این منظور، باید تعیین کرد که دانشآموز در فـاصلۀ زمـانی مـعین، باید چند پاسخ بدهد. اگر تعداد پاسخ های دانشآموز در این فاصلۀ زمانی بیش از آنچه تـعیین شـده است باشد، نباید او را تقویت کرد. اما اگر تعداد پاسخ های او در فاصله زمان تعیین شـده بـه انـدازهای که از پیش قرار گذاشته شده است باشد، باید او را تقویت کرد.
برای مثال، اگر معلم بـخواهد پرحـرفی دانشآموز را در جریان بحث گروهی کاهش دهد، میتواند با او قرار بگذارد که در هـر پنـج دقـیقه، یک دقیقه اجازه صحبت خواهد داشت. معلم باید این مقدار صحبت کردن دانشآموز را تقویت کـند، اما بـیش از آن را نباید. معلم باید مواظب باشد که حتما میزان معینی از حرف زدن دانشآموز را بـرای ادامۀ مشارکت او در بحث تقویت نماید، و سعی کند که او را از انجام اینکار به کلی دلسرد ننماید.
امتیاز این روش آن اسـت کـه کاهش رفتار با تقویت مثبت انجام میگیرد و هیچ یک از عوارض جانبی روش های مـنفی را ندارد. با ایـن حـال، تـأثیر این روش به آرامی ظاهر میشود، و کاهش رفـتار نـاشی از آن، نیاز به حوصله و بردباری فراوان دارد. معلمانی که طالب کاهش سریع یک رفـتار نـامطلوب هستند، نمیتوانند از این روش استفاده کـنند. ایـن روش برای رفـتارهای نـامطلوب خـطرناکی که الزاما باید به سرعت کـاهش یـابند، مفید نیست.
2- تقویت رفتارهای دیگر:
در این روش، هرگونه رفتار مطلوب فرد، به جـز رفـتار نامطلوبی که هدف برنامۀ تغییر رفـتار، کـاستن آن است، تـقویت مـیشوند. ایـن روش نیز یکی دیگر از روش های مثبت کاهش رفتار است، زیرا عنصر اصلی آن، تقویت مثبت است.
برای مثال، میخواهیم رفتار نـامطلوب دانـشآموزی که در کلاس، اکثر وقتش را خارج از صـندلی خـود و بـه بـازی گـوشی و صحبت با ایـن و آن مـیگذراند، با استفاده از روش تقویت رفتارهای دیگر او اصلاح کنیم. برای این منظور باید همۀ رفتارهای مطلوب او از جمله گـوش دادن بـه حـرف های معلم، سؤال کردن از معلم، نوشتن مطالب درسـی و رسـم نـقاشی را (بـه جـز رفـتار ترک کردن صندلی) مورد تقویت قرار دهیم.
از آنجا که روش تقویت رفتارهای دیگر به حذف رفتار نامطلوب فرد منجر میشود، به آن روش حذف آموزی نیز میگویند. در واقع در این روش، تـقویت وابسته است به انجام ندادن (حذف) رفتار نامطلوب، و نه انجام دادن آن.
در پژوهشی کـه بـه منظور کم کردن سر و صدای دانشآموزان یک کلاس با استفاده از روش حذفآموزی اجرا شد، نتایج زیر گزارش شده است. این پژوهش دریک کلاس چهارم دبستان که شامل 29 دانشآموز بـود، اجـرا گردید. به دانشآموزان کلاس گفته شد که اگر در طول 50 دقیقۀ وقت هرکلاس، سر و صدا نکنند و کارهای مؤظف خود را انجام دهند، در پایان هر جلسه میتوانند 15 دقیقه به سالن ورزش بروند و به بازی موردعلاقۀ خـود بـپردازند. اما اگـر رفتار دانشآموزان در کلاس رضایت معلم را جلب نکند، ازاین امتیاز برخوردار نخواهند بود.
3- تقویت رفتارهای ناهمساز
در این روش، از طـریق تـقویت نکردن رفتار نامطلوب و تقویت کردن رفتاری که با آن ناهمساز یا مغایر است، به کاهش رفتار نامطلوب میپردازیم. این روش بسیار شبیه روش قبل است، با این تفاوت که در روش قبلی هر گونه رفتار بـه جـز رفـتار نامطلوب تقویت میشود، اما در روش حـاضر، تـأکید بر رفتار مغایر با رفتار نامطلوب است.
برای مثال، دانشآموزی داریم که در کلاس، مزاحم همکلاسی هایش میشود و کمتر به درس و کار خود مـیرسد، و مـا بـا روش تقویت رفتار ناهمساز میخواهیم رفتار او را اصلاح کنیم. بـنابراین، هـروقت آرام در صندلی خود نشست و به انجام کارهای خود پرداخت و کاری به کار دانشآموزان دیگر نداشت، او را تقویت میکنیم. این تقویت سـبب افـزایش رفـتار مطلوب در دانشآموز و کم شدن مزاحمتهای او برای دانشآموزان دیگر خواهد شـد.
اگر بخواهیم کودک گوشهگیری را وادار کنیم کـه از ایـن رفـتار خود دست بکشد و با کودکان هم سن و سال خود به فعالیت بپردازد، بـاید هـر گونه کوشش او را در جهت فعالیت گروهی و آمیزش با سایر کودکان مورد تقویت قرار دهیم. ازآنجا که روش تـقویت رفـتارهای نـاهمساز با روش قبلی بسیار شبیه است، همۀ امتیاز های آنرا دارد. بنابراین، هرگاه معلم بـخواهد بـه سـرعت رفتار نامطلوبی را از خزانۀ رفتاری دانشآموز حذف کند و رفتار دیگری را جانشین آن سازد، میتواند از هـریک از ایـن دو روش اسـتفاده نماید.
4- سیری
در بخش تقویت مثبت گفتیم که تقویت بلافاصلۀ یک رفتار منجر به افـزایش فـراوانی یا نیرومندی آن رفتار میشود. منظور از سیری آن است که تقویت یک رفتار بـرای مـدتی طـولانی، ممکن است سرانجام سبب کاهش فراوانی یا نیرومندی آن رفتار شود. سیری با تـقویتکنندههای نـخستین مانند آب و غذا به سرعت رخ میدهد، مثلا یک انسان گرسنه یا تـشنه بـعد از خـوردن غذا یا آب کافی، بلافاصله دست از خوردن یا نوشیدن میکشد. اما سیری حاصل از تقویتکنندههای شرطی یـا اجـتماعی به این سرعت اتفاق نمیافتد. مثلا کسی که حرص مالاندوزی دارد، به زودی از پول زیـاد سـیر نـمیشود و کسی که نیازمند توجه دیگران است، امکان دارد برای مدتی مدید به جلبتوجه دیگران ادامه دهـد. بـااینحال، روش سیری در موارد متعدد مشکلات بالینی با بیماران روانی و عقبماندگی ذهنی به کـار رفـته و نتایج چشمگیری به بار آورده است.
روانشناسی برای بـرطرف کـردن رفتار نامطلوب یک بیمار روانی زن، روش سیری را مورد استفاده قرار داد. این بیمار حولۀ سـایر افـراد بیمارستان را میدزدید و آن ها را در اتاق خود احتکار مـیکرد. در اجـرای بـرنامۀ سیری، از پرستاران خواسته شد که حولههای احـتکار شـده را از اتاق بیمار خارج نسازند، و علاوه براین به آن ها گفته شد که هر زمان از مـقابل در اتـاق بیمار گذشتند، حولهای به درون اتـاق او بـیندازند. در هفتۀ اول آزمـایش، هـرروز 7 حـوله و در هفتۀ سوم هر روز 60 حوله به درون اتـاق بـیمار انداخته شد. وقتی تعداد حولهها به 625 عدد رسید، بیمار آن ها را از اتاق خـود بـیرون انداخت، و علاقهاش را نسبت به احتکار حـوله از دست داد. رفتار احتکار حـوله هـرگز در بیمار از سرگرفته نشد، و این رفتار با هیچ نوع رفتار نامطلوب دیگری جانشین نـگردید.
این روش بـا چهار نفر مرد عقبماندۀ ذهـنی که کاغذپارهها و زبالهها را گردآوری کرده و در زیر لباس خود پنهان میکردند، اجرا شد. درمورد یکی از آن ها، این عمل منجر به ایجاد یـک عـارضۀ خارش پوسـتی شـده بـود. پرستاران این افراد، روزانـه چند بار به سراغ آن ها میرفتند و کاغذ و زبالهها را از زیر لباس آن ها بیرون میآورند. پژوهشگر این آزمـایش فـکر میکرد که یک علت این رفـتار احـتکاری، کـمبود مـواد چـاپی در اتاق های بیماران و عـلت دیـگر آن توجه پرستاران به بیماران در هنگام بیرون آوردن زبالهها از زیر لباس آن ها بود. به منظور کاستن رفتار نـامطلوب ایـن افـراد، ابتدا اتاق های بیماران را پر از روزنامه و مجله کردند، و بـعد بـه پرسـتاران سـفارش شـد کـه بیماران را به حال خود رها کنند و برای گرفتن روزنامه پاره و زباله به آن ها توجه ننمایند. بعد از گذشت 9 هفته از آزمایش، مشکل به کلی برطرف شد و تا شش ماه پس از پایـان آزمایش که این افراد تحت نظر بودند، هیچ نشانهای از رفتار نامطلوب مذکور در آن ها دیده نشد.
در اینجا روش سیری همراه با روش خاموشی (که بعدا توضیح خواهیم داد) به کار رفـته اسـت. افزایش مطالب چاپی در اتاق بیماران، روش سیری و عدم توجه به پرستاران به رفتار احتکار کاغذ پاره و زباله بیماران، روش خاموشی است. روش سیری با روش خـاموشی مـتفاوت است، در روش سیری پاسخ انجام میگیرد، تقویت میشود و به ضعف میگراید، اما در روش خاموشی پاسخ انجام میگیرد، ولی تقویت نمیشود و به ضعف میگراید. کاربرد این دو روش به طـور هـمزمان، از کاربرد هر یک از آن دو به تنهایی، مؤثرتر است.